کمبود آهن یکی از شایع‌ترین مشکلات تغذیه‌ای در جهان است و می‌تواند منجر به کم‌خونی (آنمی) ناشی از فقر آهن شود. آهن نقش حیاتی در تولید هموگلوبین دارد که اکسیژن را در خون حمل می‌کند. برخی افراد بیشتر از دیگران در معرض کمبود آهن هستند. در ادامه به گروه‌هایی که بیشترین خطر کمبود آهن را دارند، اشاره می‌کنیم:
1. زنان باردار
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ در دوران بارداری، بدن زنان به میزان بیشتری از آهن نیاز دارد تا هم از جنین در حال رشد حمایت کند و هم به افزایش حجم خون مادر کمک کند. نیاز به آهن در دوران بارداری تا حدود دو برابر افزایش می‌یابد.
- عوارض کمبود آهن در دوران بارداری: می‌تواند منجر به زایمان زودرس، وزن کم نوزاد در هنگام تولد و افزایش خطر عفونت‌های مادر شود.
2. زنان در سنین باروری
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ زنان در دوران قاعدگی به دلیل از دست دادن خون، آهن زیادی از دست می‌دهند. به‌ویژه زنانی که خونریزی قاعدگی شدید یا طولانی‌مدت دارند بیشتر در معرض کمبود آهن قرار می‌گیرند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن می‌تواند باعث خستگی، کاهش انرژی، کاهش تمرکز و افزایش خطر کم‌خونی شود.
3. نوزادان و کودکان خردسال
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ نوزادان و کودکان در دوران رشد سریع نیاز به آهن بیشتری دارند. نوزادانی که زودرس یا با وزن کم متولد شده‌اند یا کودکانی که شیر مادر یا شیر خشک بدون آهن کافی مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض کمبود آهن هستند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن در کودکان می‌تواند باعث تاخیر در رشد و مشکلات رفتاری و شناختی شود.
4. نوجوانان، به‌ویژه دختران
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ نوجوانان به دلیل رشد سریع در دوران بلوغ نیاز بیشتری به آهن دارند. دختران نوجوان به دلیل شروع قاعدگی ممکن است با خطر بیشتری مواجه شوند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن می‌تواند باعث کاهش انرژی، کاهش تمرکز در تحصیل و کاهش قدرت بدنی شود.
5. افراد دارای رژیم‌های غذایی خاص (گیاهخواران و وگان‌ها)
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ افرادی که از رژیم‌های گیاهخواری یا وگان پیروی می‌کنند، ممکن است در معرض کمبود آهن قرار بگیرند، زیرا آهن موجود در منابع گیاهی (آهن غیرهِم) کمتر از آهن موجود در منابع حیوانی (آهن هِم) جذب می‌شود.
- عوارض کمبود آهن: خستگی، ضعف عمومی و مشکلات حافظه ممکن است به‌دلیل کمبود آهن در این افراد ایجاد شود.
6. افراد مبتلا به بیماری‌های گوارشی
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ افرادی که به بیماری‌های گوارشی مانند بیماری سلیاک، بیماری‌های التهابی روده (کرون یا کولیت اولسراتیو) مبتلا هستند، ممکن است در جذب آهن مشکل داشته باشند. جراحی‌های دستگاه گوارش نیز می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد.
- عوارض کمبود آهن: این افراد ممکن است علائم شدیدی از کم‌خونی و ضعف بدنی را تجربه کنند.
7. افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن یا سرطان
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ بیماری‌های مزمن مانند نارسایی قلبی، بیماری‌های کلیوی، و سرطان می‌توانند باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز و جذب آهن شوند. برخی از درمان‌های سرطان نیز ممکن است باعث کاهش سطح آهن در بدن شوند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن می‌تواند خستگی و ضعف بدنی در این افراد را افزایش دهد و بر کیفیت زندگی آنها تاثیر منفی بگذارد.
8. ورزشکاران، به‌ویژه زنان ورزشکار
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ ورزشکاران به دلیل افزایش حجم خون و تعریق زیاد، ممکن است آهن بیشتری از دست بدهند. همچنین زنان ورزشکار به دلیل قاعدگی و فعالیت‌های بدنی شدید، بیشتر در معرض کمبود آهن قرار دارند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن در ورزشکاران می‌تواند باعث کاهش استقامت، ضعف بدنی و افت عملکرد ورزشی شود.
9. افراد دارای رژیم‌های غذایی نامناسب یا کم‌کالری
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ افرادی که از رژیم‌های غذایی نامتعادل یا بسیار کم‌کالری پیروی می‌کنند، ممکن است به میزان کافی آهن دریافت نکنند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن می‌تواند به ضعف، خستگی و مشکلات حافظه منجر شود.
10. افراد مسن
- چرا در معرض کمبود آهن هستند؟ با افزایش سن، برخی افراد ممکن است کمتر آهن جذب کنند یا به دلیل بیماری‌های مزمن نیاز بیشتری به آهن داشته باشند.
- عوارض کمبود آهن: کمبود آهن در افراد مسن می‌تواند باعث خستگی، ضعف بدنی و کاهش کیفیت زندگی شود.
علائم کمبود آهن در بسیاری افراد دیده می شود. کم‌خونی فقر آهن یکی از مشکلات تغذیه در تمام دنیا است. از نظر دانش تغذیه، شاید مهم‌ترین کمبود تغذیه‌ای در تمام دنیا کمبود آهن باشد که مهم‌ترین دلیل آن، عدم‌دسترسی، کمبود آهن در رژیم غذایی یا دریافت کم آهن از غذاها (فراهم‌زیستی کم آهن) است.
به عبارت ساده‌تر می‌توان گفت با اینکه خوراکی‌هایی که می‌خوریم حاوی مقادیر قابل‌توجهی از آهن هستند ولی متاسفانه به دلیل اینکه هضم و جذب این عنصر در دستگاه گوارش بسیار مشکل و پیچیده است، ممکن است به اندازه کافی جذب بدن نشود. در عین حال این خوراکی‌ها عمدتا گران بوده و تهیه آن برای اغلب افراد میسر نیست، درنتیجه کمبود آهن در دنیا شایع است. اهمیت این موضوع بهانه‌ای شد تا با دکتر محمدرضا وفا، متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران درخصوص کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن گفت‌وگو کرده‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
علائم کمبود آهن در بدن چیست؟
خستگی و ضعف یکی از شایع‌ترین علائم کمبود آهن است. حدود 1500 سال قبل از میلاد حضرت مسیح، اولین بار سقراط علائم کمبود آهن در بدن را گزارش کرد. خستگی، ضعف، بی‌حالی، رنگ‌پریدگی چهره و صداهای غیرطبیعی قلب از علائم کمبود آهن هستند. کم‌خونی فقر آهن می‌تواند اثرات مخربی بر کارایی ذهنی و فکری، توان کار کردن و رفتار و پاسخ‌های ایمنی فرد داشته باشد. معمولا قدرت توجه و تمرکز ذهنی کسانی که دچار علائم کمبود آهن هستند، پایین است و اگر به مرحله مزمن برسد، می‌تواند حتی روی IQ یا توانمندی‌های شناختی طولانی‌مدت اثر بگذارد و عملکرد شناختی و یادگیری فرد را در تمام سنین تحت‌تاثیر قرار دهد. از سوی دیگر، آهن نقش کلیدی در حفظ سیستم ایمنی سالم و دفاع آنتی‌اکسیدانی ایفا می‌کند و درنتیجه کمبود آن، قسمت‌های مختلف بدن را از نظر متابولیک تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و در نهایت کم‌خونی شدید فقر آهن می‌تواند منجر به مرگ شود. علائم کمبود آهن گسترده است و بر علمکرد جسمی و ذهنی تاثیر می‌گذارد.
علائم کمبود آهن در کودکان هم به همین شکل است؟
علائم کمبود آهن در کودکان شامل خستگی، ضعف و بی‌حالی و رنگ پریدگی چهره و افت عملکرد ذهنی و جسمی است و متاسفانه در اغلب موارد این نشانه‌ها چندان مورد توجه والدین قرار نمی‌گیرد. با توجه به اینکه تعیین میزان آهن سرم و نهایتا تشخیص کم‌خونی و نوع آن با انجام آزمایش‌های متعدد میسر است، در بیشتر موارد والدین در ابتدا متوجه کم‌خونی کودک نمی‌شوند.
آیا این روش‌های بررسی و آزمایش‌ها و روش‌ها به شکلی هست که در دسترس خانواده‌ها باشد؟
روش‌های ارزیابی و تعیین مقدار آهن در بدن بسیار متنوع است و بسته به اینکه قرار است وضعیت یک فرد یا گروهی از افراد جامعه، مشتمل بر جمعیت‌های بزرگ ارزیابی شود، روش‌های مختلفی توصیه می‌شود. به عنوان مثال برای ارزیابی شیوع کم‌خونی فقر آهن در جمعیت کودکان دبستانی شهر تهران، بهترین روش، آزمایش هموگلوبین و ارزیابی MCV یا قطر گلبول‌های قرمز است. اگر قطر گلبول‌های قرمز کاهش یابد، کم‌خونی میکروسیتیک مطرح است. اینکه چرا در جمعیت‌های بزرگ، از آزمایشات ساده‌تر برای ارزیابی تعیین مقدار آهن در بدن استفاده می‌شود به دلیل هزینه بالای آن است و این توصیه سازمان جهانی بهداشت و انجمن‌های مبارزه با کم‌خونی فقر آهن است که به صورت بین‌المللی در دنیا فعالیت می‌کنند.
اما برای یک تشخیص و تعیین مقدار آهن در بدن یک فرد، مسلما چون زمان و وقت بیشتری می‌توان صرف کرد، دقیق‌ترین و معتبرترین روش، ارزیابی سطح فریتین سرم خون است که با دقت بالا می‌تواند کم‌خونی فقر آهن را تشخیص داده و شدت و ضعف آن را مشخص کند.
بیشتر چه کسانی در معرض کمبود آهن هستند؟
کم‌خونی معمولا در سنین و گروه‌های خاصی مثل کودکان در حال رشد، سنین بلوغ، دختران نوجوانی که سیکل ماهیانه در آنها شروع شده، دوران باروری و در زنان شیرده بروز می‌کند و این امر باعث بروز خستگی و بی‌حالی آنها می‌شود. این گروه از افراد، مهم‌ترین گروه‌های در معرض خطر کمبود هستند. معمولا دختران در سنین بلوغ و باروری به دلیل از دست دادن خون طی عادت ماهیانه در معرض خطر کمبود آهن هستند. البته کمبود آهن در نوزدانی که به طور انحصاری از شیر مادر تغذیه کرده‌اند مطرح نیست اما بعد از شروع تغذیه تکمیلی، اگر مادر دانش کافی تغذیه‌ای نداشته باشد یا به کودک خود مواد غذایی با ارزش تغذیه‌ای بالا ندهد، این کودکان از گروه‌های در معرض خطر کمبود آهن خواهند بود.
علاوه بر این، مهم‌ترین کمبود تغذیه‌ای حتی در ورزشکاران، کمبود آهن است زیرا این عنصر می‌تواند از طریق تعریق از بدن دفع شود. بنابراین کسانی که ورزش‌های هوازی مثل فوتبال، والیبال، بسکتبال و کشتی که نیازمند تحرک بسیار زیادی است انجام می‌دهند، به شدت در معرض کمبود آهن هستند.
آشنا شویم: کپسول آهن بیس گلیسینات فرکو ویواتیون
آیا این موضوع که بهتر است آهن مورد نیاز بدن از گوشت تامین شود صحیح است؟!
بله؛ به طور کلی آهن به دو نوع آهن «هِم» و «غیرهِم» در بدن وجود دارد. منابع حیوانی حاوی آهن هِم و منابع گیاهی دارای آهن غیرهِم هستند که از بین این دو گروه، آهن هِم به راحتی توسط خون جذب می‌شود. منابع غذایی گیاهی مثل نان، گندم، بادام، پسته، فندق و مغز دانه‌ها حاوی آهن هستند ولی چون در منابع غذایی گیاهی همراه با آهن، مقداری فیبر و فیتات وجود دارد. این عناصر به آهن متصل شده و جذب آن را به شدت پایین می‌آورند. از این رو، منابع غذایی گیاهی گزینه خوبی برای تامین آهن موردنیاز بدن نیستند.
برای جذب بیشتر آهن موجود در منابع گیاهی چه باید کرد؟
برای اینکه جذب آهن از طریق مصرف منابع گیاهی افزایش یابد، تاکید می‌شود همراه با خوراکی‌های احیاکننده مثل ویتامینC مصرف شود. برای مثال اگر از همان دوران کودکی به فرزندان خود آموزش دهیم زمانی که برنج یا نان می‌خورند، مقداری آب لیموی تازه یا حتی آب‌غوره یا نارنج به خوراکی‌های گیاهی اضافه کنند تا حدود قابل توجهی جذب آهن بهتر می‌شود. البته بر آب لیموی تازه تاکید می‌شود چراکه میزان ویتامینC آب‌لیموی نگهداری شده یا بسیار کم است یا تقریبا اصلا وجود ندارد. ضمن اینکه همراه با منابع غذایی گیاهی باید از مصرف ترکیبات شلات‌کننده یا ترکیباتی مثل فیتات، اگزالات که با آهن متصل می‌شوند یا ترکیبات پلی‌فنولی که در چای و قهوه وجود دارد، پرهیز شود چون همگی می‌توانند جذب آهن را کاهش دهند.
برای تامین آهن مورد نیاز بدن چه میزان منبع حیوانی مورد نیاز است؟
بهترین منبع غذایی آهن و روی، گوشت‌ها به خصوص گوشت قرمز است و مصرف آن برای تامین آهن بدن توصیه می‌شود. اگر همه افراد روزانه یک تکه گوشت پخته‌شده در حد 40 تا 50 گرم را در برنامه غذایی خود لحاظ کنند بخش عمده‌ای از آهن موردنیاز بدن تامین می‌شود. یعنی رعایت یک رژیم غذایی معمولی و متعادل برای یک فرد عادی، می‌تواند به راحتی آهن مورد نیاز بدن او را تامین کند. البته در این مورد باید توجه داشت که منظور از منابع حیوانی به طور خاص گوشت است باید و در سایر منابع غذایی حیوانی مثل تخم‌مرغ و شیر و لبنیات، یا آهن وجود ندارد یا مقدار آن ناچیز است.
آیا می‌توان برای تامین آهن مورد نیاز بدن از مکمل‌ها استفاده کرد؟
تغذیه علم تعادل است. رعایت تنوع و تعادل در مصرف مواد غذایی از اصول تغذیه صحیح در جهت پیشگیری از بیماری و رمز سلامت است. در مورد عنصر آهن نیز مانند هر ماده مغذی دیگر باید گفت، دریافت بیش از حد آهن می‌تواند خطرناک باشد و به جای ایجاد اثر مطلوب در بدن، مثل سم عمل کند. در واقع تمام علایمی که در صورت کمبود آهن در بدن تظاهر پیدا می‌کند، حین مسمومیت با این عنصر نیز نمایان می‌شود. این علایم از علایم عمومی مسمومیت گرفته تا هموکروماتوزیس، رسوب آهن در زیر پوست، قرنیه و عروق پیش می‌رود. رسوب آهن مازاد در عروق فوق‌العاده خطرناک بوده و می‌تواند منجر به گرفتگی عروق، سکته قلبی و مغزی شود.
بنابراین تشخیص نوع آهن مصرفی و دوز آن و مهم‌تر از همه طول دوره درمان حتما باید توسط متخصص مربوطه تجویز شود. با توجه به نوع آزمایشی که انجام می‌شود و شدت و ضعف کم‌خونی فقر آهن، طول دوره درمانی در نظر گرفته می‌شود. درضمن با توجه به اینکه دلایل متفاوتی می‌تواند منجر به کمبود آهن در بدن شود و از نظر پاتولوژی و فیزیولوژی ممکن است دلایل پزشکی مطرح باشد. باید همزمان با برطرف کردن کمبود آهن، علت آن نیز مشخص شده و در جهت رفع آن اقدام شود. به طور قطع نمی‌توان فردی را که به علت خونریزی شدید دچار این عارضه شده، صرفا با تجویز مکمل آهن درمان کرد. باید حتما علت خونریزی پیدا و اقدام درمانی مناسب صورت بگیرد.
