پس از زایمان، پستانها تحت تغییرات مختلفی قرار می‌گیرند که عمدتاً به دلیل شروع شیردهی و تغییرات هورمونی است. این تغییرات در همه زنان طبیعی است، اما برخی علائم ممکن است به مشکلاتی جدی اشاره داشته باشند و نیاز به بررسی پزشکی داشته باشند. در ادامه، به تغییرات طبیعی پستانها پس از زایمان و همچنین علائم خطر که نیاز به توجه دارند، پرداخته میشود.
تغییرات طبیعی پستان پس از زایمان
- افزایش سایز و تورم پستانها:
- پس از زایمان، به دلیل تولید شیر، پستانها بزرگ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند. این تغییر به دلیل افزایش جریان خون و تولید شیر در غدد شیری است.
- ممکن است احساس سنگینی، تورم و حساسیت در پستانها ایجاد شود که معمولاً در روزهای اول پس از زایمان شدیدتر است.
- ترشح شیر (آغوز و شیر مادر):
- در ابتدا، پستانها آغوز (کلستروم) تولید میکنند، که یک مایع غلیظ زرد رنگ و سرشار از آنتی‌بادی‌ها است. آغوز بسیار مفید برای نوزاد است و به تقویت سیستم ایمنی او کمک میکند.
- پس از چند روز، تولید شیر شروع میشود و پستانها پرتر و سفت‌تر می‌شوند. شیر به تدریج از آغوز به شیر کامل تبدیل میشود.
- احساس تیر کشیدن یا تحریک هنگام تولید شیر:
- بسیاری از زنان هنگام تولید شیر و پر شدن پستانها احساس تیر کشیدن یا سوزش ملایم در پستانها دارند. این حس به دلیل حرکت شیر در مجاری شیری است و معمولاً طبیعی است.
- تغییرات در شکل و ظاهر نوک پستان:
- نوک پستان ممکن است به دلیل مکیدن نوزاد تغییر کند و گاهی حساس، ترک‌خورده یا حتی کمی زخم شود. این مسئله معمولاً در هفته‌های اول پس از زایمان بیشتر دیده میشود و با تنظیم بهتر نوزاد برای شیردهی کاهش می‌یابد.
- کاهش حجم و سایز پستانها پس از توقف شیردهی:
- پس از قطع شیردهی، پستانها به تدریج به سایز و حالت قبل از بارداری برمی‌گردند، اگرچه ممکن است کمی متفاوت به نظر برسند و کمی افتادگی یا نرمی داشته باشند.
علائم خطر در پستانها پس از زایمان
اگرچه بیشتر تغییرات پستانها پس از زایمان طبیعی هستند، اما برخی علائم ممکن است به مشکلات جدی‌تر اشاره داشته باشند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، باید فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- درد شدید و سفت شدن غیرطبیعی پستانها (احتقان شدید):
- اگر پستانها بیش از حد سفت و دردناک شدند و با شیردهی یا دوشیدن شیر بهبود نیافتند، ممکن است به مشکل احتقان شدید (پر شدن بیش از حد شیر) مبتلا شده باشید. این وضعیت میتواند منجر به درد و حتی عفونت شود.
- قرمزی و تورم در ناحیه‌ای از پستان:
- اگر قسمتی از پستان قرمز، متورم و داغ به لمس باشد، ممکن است به عفونت پستان یا ماستیت مبتلا شده باشید. ماستیت یک عفونت باکتریایی است که نیاز به درمان سریع با آنتی‌بیوتیک دارد.
- تب و علائم شبیه آنفلوآنزا:
- اگر علاوه بر درد پستان تب، لرز یا علائم شبیه آنفلوآنزا را تجربه کردید، این میتواند نشانه عفونت باشد. در این صورت باید فوراً به پزشک مراجعه کنید، زیرا ممکن است نیاز به درمان با آنتی‌بیوتیک باشد.
- وجود توده‌های سخت در پستان:
- وجود توده‌های کوچک و سخت ممکن است به دلیل انسداد مجاری شیری باشد. این وضعیت با شیردهی مکرر و ماساژ ملایم قابل حل است، اما اگر توده‌ها برطرف نشدند یا دردناک شدند، به پزشک مراجعه کنید.
- ترشح چرک یا خون از نوک پستان:
- ترشح شیر طبیعی است، اما اگر از نوک پستان ترشح چرکی یا خونی مشاهده کردید، این میتواند نشانه عفونت یا مشکل جدی‌تری مانند آسیب به مجاری شیری باشد و نیاز به ارزیابی پزشکی دارد.
- نوک پستانهای ترک‌خورده و زخم‌دار با درد شدید:
- اگر نوک پستانها به شدت ترک‌خورده و زخمی شدند و همراه با درد شدید باشند، این میتواند به دلیل وضعیت نامناسب شیردهی باشد. اگر درمان نشود، این مشکل میتواند منجر به عفونت شود. مشورت با مشاور شیردهی یا پزشک میتواند به بهبود وضعیت کمک کند.
- وجود توده‌هایی که با شیردهی برطرف نمی‌شوند:
- اگر توده‌ای در پستان وجود دارد که پس از شیردهی یا دوشیدن شیر همچنان باقی می‌ماند و دردناک نیست، این وضعیت باید توسط پزشک بررسی شود. هرچند بیشتر توده‌ها خوش‌خیم هستند، اما نیاز به ارزیابی دقیق دارند.
- تغییرات ناگهانی در شکل یا ظاهر پستان:
- اگر یکی از پستانها به‌طور ناگهانی دچار تغییرات ظاهری مانند تغییر در اندازه، فرم یا بافت پوست (مانند فرورفتگی یا تغییر رنگ) شد، این علائم میتواند نیاز به بررسی دقیق‌تر توسط پزشک داشته باشد.
نکات مراقبتی برای پستانها پس از زایمان
برای جلوگیری از مشکلات و حفظ سلامت پستانها پس از زایمان، می‌توانید از نکات زیر پیروی کنید:
- شیردهی منظم و کامل:
- برای جلوگیری از احتقان و انسداد مجاری شیری، نوزاد را به‌طور منظم و کامل شیردهی کنید. اگر نوزاد نمی‌تواند به‌طور کامل شیر را مصرف کند، شیر را با استفاده از پمپ یا به‌صورت دستی بدوشید.
- مراقبت از نوک پستانها:
- نوک پستانها را پس از هر بار شیردهی خشک کنید و از کرم‌های مخصوص برای جلوگیری از ترک‌خوردگی استفاده کنید. اگر ترک‌خوردگی شدید است، مشورت با پزشک یا مشاور شیردهی توصیه میشود.
- استفاده از سوتین مناسب:
- استفاده از سوتین‌های شیردهی که اندازه مناسب داشته و از پستانها به خوبی پشتیبانی میکنند، میتواند به کاهش ناراحتی کمک کند.
- استراحت کافی و کاهش استرس:
- استراحت و مدیریت استرس میتواند به بهبود روند شیردهی و کاهش خطر عفونت‌های مرتبط با پستان کمک کند.
- آب‌رسانی کافی:
- مصرف کافی مایعات و حفظ هیدراتاسیون بدن برای تولید شیر و سلامت عمومی مادر مهم است.
مراقبت های پس از زایمان از اهمیت زیادی برخوردار است چرا که نیاز است مادر نیروی مورد نیاز خود را باز یابد. پس از زایمان رحم کم کم به حالت اولیه خود برگشته و اندازه آن به سرعت کوچک تر می شود . پوشش ضخیمی که در دیواره رحم برای لانه گزینی جنین تشکیل شده بود ابتدا به شکل ترشحات خونی و سپس ترشح قهوه ای رنگ و پس از حدود ۱۰ روز به صورت ترشحات زرد یا سفید رنگ ازمهبل خارج میشود.
البته ممکن است در برخی خانم ها خونریزی در حد لکه بینی ، حتی تا حدود ۴۰ روز پس از زایمان نیز ادامه یابد. در اکثر مادرانی که کودک خودرا شیر میدهند به مدت ۵ تا ۶ ماه بعد از زایمان و گاهی تا زمانی که تغذیه کودک با شیر مادر ادامه دارد، قاعدگی اتفاق نمی افتد. ولی در زنانی که کودک خود را از پستان شیر نمی دهند، معمولاّ قاعدگی حدود ۴تا ۸ هفته بعد از زایمان اتفاق می افتد . گاه اولین قاعدگی غیر عادی و توام با خونریزی زیاد و خروج لخته است و نباید موجب نگرانی شود. البته نباید از مراقبت های پس از زایمان غافل شد.
تغییرات پستان پس از زایمان
در روزهای اول بعد از زایمان آغوز که حاوی پروتئین بیشتر و مواد ایمن سازی مشابه واکسن است در پستانها تولید و ترشح آن تا ۵ روز ادامه یافته و سپس به شیر تبدیل می شود . تغذیه نوزاد با آغوز در روز های اول پس از تولد بسیار مفید و ضروری است . مقدار شیر در افراد مختلف، متفاوت بوده و بستگی به دفعات شیردهی، رژیم غذائی و حالات روحی مادر دارد .
علائم خطر پس از زایمان
خونریزی بیش از میزان قاعدگی در هر زمان و یا ادامه خونریزی بیشتر از حد لکه بینی بعد از ده روز
درد و ورم ناحیه بخیه ها
هر گونه درد ، قرمزی و تورم پستانها
لمس توده یا درد و تورم و خروج ترشحات چرکی از محل بخیه ها
خروج ترشحات چرکی و بد بو از مهبل
درد زیر دل یا درد ساق پا
بی اختیاری دفع ادرار و مدفوع ، درد یا سوزش هنگام ادرار کردن و تکرر ادرار
افسردگی شدید
سر گیجه و رنگ پریدگی
مراقبت های پس از زایمان
بعد از زایمان تغذیه نوزاد با شیر مادر بسیار اهمیت دارد. زیرا شیر مادر علاوه بر مزایای زیادی که دارد، احتیاجات تغذیه ای نوزاد را در ۴ تا ۶ ماه اول زندگی بر طرف می کند. برای تغذیه نوزاد با شیر مادر، لازم است مراقبت مناسب از پستان مادر به عمل آید. در زیر به چند مورد از مراقبت های پس از زایمان اشاره می شود.
مراقبت از نوک پستان پس از زایمان
جهت مراقبت های پس از زایمان خانم شیرده باید نوک پستانها را کاملاّ تمیز نگه دارد. البته شستن نوک پستان در هر بار تغذیه نوزاد و همچنین استفاده از صابون توصیه نمی شود . فقط کافی است خانمهای شیرده پستانهای خود را یک بار در روز شسته و اجازه دهند تا در معرض هوا خشک شود .در بعضی مادران شیرده به دلیل وضعیت نادرست شیردهی ودر حالتی که شیر خوار به قدر کافی از هاله پستان را در دهان قرار نداده و فقط نوک پستان را میمکد . نوک پستان زخم میشود . مادر میتواند برای کمک به بهبود زخم یا شقاق نوک پستان ، بعد از تغذیه نوزاد یک قطره از شیر خود را روی نوک و هاله پستان قرار دهد. در این مواقع بهتر است مادر به شیردهی ادامه داده ودر صورت نیاز به پزشک یا ماما مراجعه نماید. استفاده از صابون ، کرمها و محلول های داروئی و شستشوی زیاد پستان توصیه نمی شود، زیرا احتمال آسیب را بیشتر میکند.
در روزهای اول بعد از زایمان که شیر در پستانها ترشح می شود، پستانها پرشیر، بزرگ، سفت و احتمالاّ درد ناک میشود. در این حالت نوزاد نمی تواند نوک پستان و هاله ان را در دهان خود قرار داده و به اندازه کافی شیر بخورد ، در نتیجه پستانها کاملاّ تخلیه نمی شود. در چنین مواردی تخلیه شیر از پستان باعث نرم شدن آن میشود . بهترین اقدام مکیدن قوی شیر خوار است . بدین منظور مادر باید ابتدا با یک حوله تمیز و گرم پستان خود را کمپرس کند یا دوش آب گرم بگیرد و پس از ماساژ ملایم پستان ، نوزاد خود را تغذیه نماید. اگر نوزاد قادر به مکیدن نباشد، مادر میتواند شیر خود را دوشیده وبا فنجان و قاشق به شیر خوار بخوراند.
گاهی با ورود میکروب به مجاری شیر، پستان دچار عفونت میشود. در اینگونه موارد قسمتی از پستان فوق العاده درد ناک ، متورم و قرمز شده که آن را ماستیت گویند. این حالت در مراحل پیشرفته منجر به آبسه پستان میشود . در ماستیت نیز مهم ترین مساله تخلیه شیر از پستان است . برای اینکه مادر کمتر احساس درد کند ، بهتر است شیردهی را از پستان سالم شروع نماید .اگر مادر مایل به شیردهی از پستان مبتلا نیست ، توصیه می شود شیر را دوشیده و با فنجان به نوزاد بدهد .
نزدیکی بعد از زایمان
یکی از مراقبت های پس از زایمان نزدیکی نکردن است. در این دوران بسیاری از مادران به علت درد ناشی از بخیه ، تمایل به نزدیکی ندارند . تا زمانی که خونریزی ادامه دارد و بخیه ها کاملاّ ترمیم نشده، داشتن نزدیکی صلاح نیست. معمولاّ بهبود محل بخیه های ناحیه تناسلی حدود ۲۰ روز طول می کشد. توصیه می شود تا زمانی که مادر احساس راحتی نکرده و تمایل به نزدیکی ندارد، از آن بپرهیزد.
یبوست پس از زایمان
اغلب خانمها در روزهای اول بعد از زایمان معمولاّ دچار یبوست می شوند. به محض شروع فعالیت روزانه این حالت از بین میرود. رژیم غذائی مناسب و مصرف مواد غذائی دارای فیبر مثل سبزیجات و میوه به رفع یبوست کمک می کند. یکی از مراقبت های پس از زایمان جلوگیری از ایجاد یبوست است.
دردهای پس از زایمان
به علت انقباض رحم برای خروج لخته های خون باقیمانده، گاهی در روزهای اول پس از زایمان، دردهایی شبیه درد قاعدگی وجود دارد که به پس درد موسوم است. این درد با شیر دهی بیشتر می شود که علت آن، وجود هورمونی است که در شیردهی ترشح شده و باعث انقباض رحم می گردد. اگر درد شدید و مداوم شده همراه با تب یا خونریزی باشد سریعا باید به پزشک مراجعه شود.
تنظیم خانواده پس از زایمان
فاصله کمتر از سه سال بین زایمانها، حاملگی چهارم و بیشتر ،حاملگی زیر۲۰ سال و بالای ۳۵ سال هم سلامت مادر را به خطر می اندازد و هم برای سلامت جنین و نوزاد آینده خطر ساز است. یکی از مؤثرترین راههای کاهش خطرات ناشی از این گونه حاملگیها استفاده از خدمات تنظیم خانواده است ودر این مورد زن وشوهر هر دو مسئول هستند . بنابراین لازم است آنها یک روش مناسب پیشگیری از بارداری را انتخاب و به موقع استفاده کنند. مادرانی که فقط با شیر خود نوزادشان را تغذیه می کنند ۴۰ روز پس از زایمان ومادرانی که اصلاّ شیر خود را به نوزاد نمیدهند یا از شیر کمکی استفاده میکنند ، ۲۰ روز پس از زایمان استفاده از روش پیشگیری را آغاز نمایند.
